Yolsuzlukla mücadele kapsamında uluslararası düzeyde yoğun çalışmalar düzenleyen ve bu alanda en etkin sivil mücadeleyi veren uluslararası örgüt olarak kabul edilen Uluslararası Şeffaflık Örgütü (Transparency International) uzun yıllardır yürüttüğü Yolsuzluk Algı Endeksi (Corruption Perceptions Index – CPI) çalışmasının 2023 yılı sonuçları kısa bir süre önce yayımlandı[1].
180 ülke ve özerk bölgede yaşayan insanların özellikle kamu sektöründeki yolsuzluk algısını ve yolsuzlukla mücadele kapsamında devlet kurum ve kuruluşlarına duyulan güveni istatistiksel olarak ortaya koyan rapor, incelenen ülkede yolsuzlukla mücadele alanında uzmanlaşmış kişiler ve iş dünyasından insanlarla yapılan görüşmeler ışığında tümevarım metoduyla hazırlanıyor. Bu kapsamda, 13 veri kaynağından gelen verileri standart hale getirmek suretiyle oluşturulan skalaya göre ülkelerin yolsuzluk algısına 0-100 arası bir değer atfediliyor[2]. Bir ülkeye verilen puan, 100’e yaklaştıkça yolsuzlukla mücadelenin yüksek bir seviyede gerçekleştiği ve devlet kurum ve kuruluşlarına güvenin yüksek olduğu anlaşılıyor. 0’a yaklaştıkça ise yolsuzluğun büyük bir sorun haline geldiği ve mücadelede büyük eksikliklerin olduğu ifade ediliyor[3].
Sonuçları değerlendiren Şeffaflık Derneği, 2023 yılının sonuçlarının çoğu ülkenin on yılı aşkın bir süredir kamu sektöründeki yolsuzlukla mücadelede çok az veya hiç ilerleme kaydetmediğini ortaya koyduğunu belirtiyor. Sonuçlara göre, ülkelerin üçte ikisinden fazlası 100 üzerinden 50 puanın altında kalıyor. Dünya nüfusunun yüzde 80’inden fazlası, 2023 yılı puanları, küresel ortalama olan 43’ün altında olan ülkelerde yaşıyor. Bu durum, hükümetlerin yolsuzluğu durdurmakta büyük ölçüde başarısız veya isteksiz oldukları anlamına geliyor[4].
Türkiye’nin Yolsuzlukla Mücadele Karnesi Ne Durumda?
Türkiye açısından incelendiğinde ise sonuçlar geçtiğimiz yıldan daha kötü durumda. 2022 yılında 36 puan alan ve kendisine 101. sırada yer bulan Türkiye; bu sene 2 puan daha kaybederek 34 puanla 180 ülke arasında 115. sırada yer alıyor.
Bu skor, ülkemizin bu çalışma kapsamında şimdiye kadar ortaya çıkan en düşük skoru niteliğinde. Türkiye, bu sene 115. sırayı; Ekvator, Endonezya, Sri Lanka, Malavi ve Filipinler ile paylaşıyor.
2022 yılında 36 puan alan Türkiye’nin, bu sene 2 puan daha kaybederek ülke sıralamasında 14 sıra gerilediği görülüyor. 2014 yılından bu yana 11 puan kaybeden Türkiye, Yolsuzluk Algı Endeksi puanları ciddi ölçüde düşüş gösteren 12 ülke arasında yer alıyor.
Türkiye’nin puanına ilişkin Rapor’da yapılan değerlendirmede ise, demokratik denge ve denetim mekanizmalarının eksikliğinden, mevzuatın yolsuzlukla mücadelede yetersiz kalmasından, mevcut düzenlemelerin etkin uygulanmamasından ve yargı bağımsızlığı ile ilgili problemlerden söz ediliyor. Keza Rapor’a göre, Şubat 2023’te yaşadığımız depremin trajik sonuçları, yolsuzluğun bedelinin bazen insan hayatıyla ödendiğini gösteriyor.
Yolsuzlukla Mücadele Kapsamında 2023 Yılı Tespitlerine İlişkin Genel Öneriler
Rapor’da, yolsuzlukla mücadele etmeyi, adaleti teşvik etmeyi ve hukukun üstünlüğünü güçlendirmeyi amaçlayan hükümetler için bazı öneriler getiriliyor:
- Yargı sisteminin bağımsızlığını güçlendirilmesi.
- Yargı sistemi mensuplarının görevlerini yerine getirmeleri için gereken özel korumaların kötüye kullanılmamasını sağlanması: Bu kapsamda, özellikle özel whistleblowing ve raporlama mekanizmaları kurulması; yargı mensuplarına varlıklarını açıklama yükümlülükleri getirilmesi ve maaşlarının işlerine uygun olmasını sağlanması önerilmektedir.
- Yargı sistemine erişimi kolaylaştırılması: Bu kapsamda, karmaşık usuli prosedürleri basitleştirmek, hukuki prosedürleri herkesin erişebileceği hale getirmek, yolsuzluğun mağdurunu devlet dışı mağdurları da içerecek şekilde tanımlamak ve sivil toplum örgütlerine (STK’lar) yolsuzluk davalarını başlatma ve yürütme, bu STK’lara yolsuzluk mağdurlarının çıkarlarını temsil etme hakkı vermek.
- Yargı sisteminin şeffaflaştırılması: Bu kapsamda, alınan kararların, mahkeme dışı uzlaşmaların, bunlara ilişkin verilerin kamuoyuna açık ve incelenebilir olmasının sağlanması; böylece de yolsuzlukla mücadeleye ilişkin mevzuatın etkin şekilde uygulandığından emin olunmasının sağlanması.
- Yargı sistemi içinde iş birliğinin teşvik edilmesi.
Büyük yolsuzluk davalarında hesap verebilirlik yollarını genişletmek: Büyük yolsuzluk dosyalarında, suçlulara karşı yaptırım uygulamakta “isteksiz veya aciz” olan adalet sistemlerine sahip ülkelerde, hukukun üstünlüğünün daha güçlü olduğu yabancı yargı sistemlerindeki adalet kurumları bu dosyaları yürüterek cezasız kalmanın önüne geçilmesinde önemli bir rol oynayabilir[5].
[1] 2023 Corruption Perceptions Index – Explore… – Transparency.org (Erişim tarihi: 08.03.2024)
[2] Bu yılın endeksi belirlenirken kullanılan 13 veri kaynağı şunlardır: African Development Bank Country Policy and Institutional Assessment 2021, Bertelsmann Stiftung Sustainable Governance Indicators 2022, Bertelsmann Stiftung Transformation Index 2024, Economist Intelligence Unit Country Risk Service 2023, Freedom House Nations in Transit 2023, Global Insight Country Risk Ratings 2022, IMD World Competitiveness Center World Competitiveness Yearbook Executive Opinion Survey 2023, Political and Economic Risk Consultancy Asian Intelligence 2023, The PRS Group International Country Risk Guide 2023, World Bank Country Policy and Institutional Assessment 2022, World Economic Forum Executive Opinion Survey 2023, World Justice Project Rule of Law Index Expert Survey 2023, Varieties of Democracy (V-Dem v. 13) 2023.
[3] Yazıda kullanılan infografiklerin tamamı Şeffaflık Derneği’nin internet sitesinden aynen alınmıştır. Daha detaylı istatistiki bilgiler için lütfen bkz: https://seffaflik.org/cpi2023/ (Erişim tarihi: 08.03.2024)
[4] https://seffaflik.org/cpi2023/ (Erişim tarihi: 08.03.2024)
[5] Bu konuda yapılan önerinin egemenlik ilkesi bağlamında tartışmaya açık olduğu düşünülmektedir.
