BASEAK[1] olarak elektrik araç (“EV”) dönüşümünü uzun süredir yakından takip ederek kamuoyunun konuya ilişkin farkındalığını arttırmaya çalışıyoruz[2]. Dahası, yaptığımız akademik çalışmalarla da literatürün gelişimine katkı sağlıyoruz[3]. Bu yazımızda da, enerji sektörüne ilişkin olarak dünyanın en önemli kurumlarından birisi olan ve yaptığı yayımlarla global anlamda sektöre ışık tutan Uluslararası Enerji Ajansının (“IEA”) yayımlamış olduğu “2024 Küresel Elektrikli Araçlar Görünüm Raporuna[4]” (“Rapor”) göz atacağız.
Raporda yer alan tespitlere kısaca; elektrikli araç satışlarındaki büyüme trendi, elektrikli araç pazar payının küresel ölçekte dağılımı, sektörün 2023 yılındaki gelişimi, kamu politikalarının sektör gelişimdeki önemi, maliyetlerin düşmesi ve sektörün gelişimine paralel olarak şarj altyapısının gelişimi başlıkları altında değineceğiz.
Elektrikli Araç Satışlarındaki Büyüme Trendi
Elektrikli araçlar piyasasının gelişimi hem sektör paydaşlarının hem de tüketicilerin merakla takip ettiği küresel gelişmelerin başında geldiğini ileri sürmek herhalde mübalağa olmayacaktır. Bir yandan iklim değişikliği ile küresel mücadele kapsamında ülkelerin verdiği taahhütler, karbon içerikli yakıtlara bağımlılığın azaltılması ve ulaşımın elektrifikasyonunun getireceği avantajlar söz konusu. Diğer yandan, Ev dönüşümünün önünde yer alan başta menzil kaygısı, elektrik şebeke ve talep yönetiminde karşılaşılabilecek problemler, EV’lerin ikinci el piyasasındaki değer değişimleri, bataryalar ve bataryaların kullanım ömrünün sona ermesinden sonra çevreye en az zarar verecek şekilde atık yönetiminin yapılması, hükümetlerin teşvik politikaları, EV’lerle ilgili güvenlik standartları gibi aşılması gereken engeller piyasanın gelişimini yakından takip etmeyi zaruri kılıyor. Tüm bu belirsizliklere rağmen Rapora göre, 2024 yılında küresel EV satışlarının yaklaşık 17 milyona ulaşması ve dünya genelinde satılan tüm otomobillerin %20’sinden fazlasını oluşturması beklenmektedir[5]. Bu öngörü, EV pazarının sürdürülebilir ve güçlü büyümesini vurgulamakla kalmayıp aslında EV dönüşümünün artık geri dönülemeyecek bir aşamaya geldiğini de göstermektedir. Özellikle, 2024’ün ilk çeyreğinde EV satışları, 2023’ün aynı dönemine göre %25 artış göstermiştir. Bu rakamlar, hem erken benimseyen kullanıcı kitlesinden kitlesel pazara geçişi hem de EV’lere ilişkin olarak tüketici farkındalığının ve kabulünün ciddi oranlarda arttığını göstermektedir. Kaldı ki, bahse konu büyüme trendinin EV alımlarına yönelik teşviklerinin azaldığı ya da kalktığı ülkelerin varlığına rağmen gerçekleşmiş olması, EV dönüşümün geldiği noktayı göstermesi bakımından oldukça manidardır.
Bölgesel Pazar Payı Projeksiyonları
Çin, EV dönüşümünde ön planda yer almaya devam ederken, 2024’te dünya genelinde %45’lik bir pazar payına ulaşması beklenmektedir. Buna karşılık, Avrupa’nın %25’lik, Amerika Birleşik Devletleri’nin ise %11’in üzerinde bir pazar payına ulaşacağı öngörülmektedir. Gelişmekte olan pazarlar, Vietnam ve Tayland gibi ülkelerde de EV pazarı hızla büyümekte olup, sırasıyla yeni araba satışlarının %15’ini ve %10’unu EV’ler oluşturmaktadır[6]. 2023 yılında, ülkemizde de EV’ler yeni araba satışlarının %10’unu oluşturmuştur[7].
EV Satışları 2023’te Beklentilerin Üstünde Gerçekleşti
2023’te küresel EV satışları yaklaşık 14 milyon birime ulaşarak rekor büyüme göstermiş ve toplam otomobil satışlarının %18’ini oluşturmuş ve 2022’de %14 olan oranı aşmıştır[8]. Bu, 2022’ye kıyasla %35’lik bir yıllık artış anlamına gelmekte olup, sektörün niş bir pazar olmaktan, daha geniş tüketici kabulüne ve kitlesel pazar penetrasyonuna kayışını göstermektedir. Çinli otomobil üreticileri, dünya genelinde satılan tüm elektrikli araçların yarısından fazlasını üretmiştir. Bu durum, otomotiv endüstrisinde EV dönüşümüyle birlikte taşların yerinden oynadığını ve yakın gelecekte Çin’in daha da ön plana çıkabileceğini göstermektedir. Bu noktada, Çin’in EV pazar payının sürekli artış göstermesi neticesinde AB ve ABD tarafından Çin menşeli ürünlere karşı koruyucu önlemler alabilme ihtimalinin EV dönüşümünü yavaşlatabileceği endişesini paylaşmakta fayda görüyoruz. Fakat, ulaşımda EV dönüşümünün artık geri dönülemez bir noktaya geldiğini ve dünyanın geleceğinin EV araçlarda olduğunu belirtmek gerek.
Politika ve Yatırım Dinamikleri
Hükümet politikaları, sübvansiyonlar ve EV ile batarya üretimi teşvikleri, özellikle gelişmekte olan ekonomilerde pazar büyümesini teşvik etmede kritik bir rol oynamaktadır. 2022 ile 2023 arasında EV ve batarya üretimine yapılan yatırım duyuruları neredeyse 500 milyar USD’yi bulmuş olup, bu yatırımların yaklaşık %40’ı taahhüt edilmiştir[9]. Bu finansal destek, sektör güvenini ve elektrikli mobilitenin stratejik önemini artırmaktadır. ABD’nin Enflasyon Azaltma Yasası (“IRA”), Avrupa Birliği’nin Net Sıfır Sanayi Yasası ve Çin’in 14 üncü Beş Yıllık Planı gibi politikalar, endüstriyel teşvikleri artırmakta ve EV tedarik zincirine değer katmaktadır. Bu noktada ülkemizde de sektörün gelişimi için başta TOGG ve şarj üniteleri olmak üzere yapılacak yatırımlara teşvikler verilmekle birlikte, bu noktada çok daha hırslı politikalar izlenmesi düşünülebilir. Ayrıca, EV dönüşünde önemli pay sahibi olan Çin ile yapılabilecek yatırım işbirlikleri birçok başka fırsatı da doğurabilecek kapasitedir. Ancak, bu noktada Çin ile işbirliği yapmak yerine aksine Çin menşeli araçların ülkemize ithalini kısıtlayıcı politikalar izlendiğini görüyoruz.
Batarya Üretimi ve Geri Dönüşümü
EV dönüşümün beraberinde getirdiği en önemli konulardan birisi de bataryalar ve batarya teknolojileridir. Batarya üretim kapasitesi 2023’te talebi önemli ölçüde artmış olup, devam eden yatırımların talep artışını dengelemesi beklenmektedir. EV dönüşümü ile birlikte önem kazanan konulardan birisi de küresel batarya geri dönüşüm problemidir. Buna bağlı olarak geri dönüşüm endüstrisi de gelişim göstermekte ve Rapora göre, kapasitesinin 2030’da 1.500 gigawatt-saatten fazla olması beklenmektedir[10]. Bu genişleme, tedarik zinciri sürdürülebilirliğini sağlamak ve EV bataryalarının yaşam döngüsünü yönetmek için kritik öneme sahiptir. EV bataryalarının geri dönüşümü, özellikle sürdürülebilirlik ve arz güvenliği açısından önemlidir.
Maliyetlerin düşmesi ve Teknolojik Gelişmeler
EV dönüşümünün en önemli itici güçlerinden birisi hiç şüphesiz EV fiyatlarıdır. EV fiyatları, özellikle Çin’de artan pazar rekabeti nedeniyle düşmekte, ancak diğer bölgelerde içten yanmalı motor (ICE) araçlardan hala daha pahalı kalmaktadır. Sodyum-iyon bataryalar gibi teknolojik ilerlemelerin maliyetleri daha da düşürmesi beklenmekte olup, bu durumun fiyatları düşürmesi ve pazar penetrasyonunu arttırması beklenmektedir. Özellikle Çin’de satılan EV’lerin %60’ından fazlası, ICE muadillerinden daha ucuzdur. Ancak, Avrupa ve ABD’de EV’ler hala ICE araçlardan %10 ila %50 daha pahalıdır. Fiyat eşitliğine ulaşmanın 2030 yılına kadar mümkün olacağı öngörülmektedir. Bununla birlikte, EV’lerin gerek bakım-onarım gerekse işletme maliyetleri noktasında ICE araçlara nazaran avantajları bulunduğunu anımsatmakta da fayda görüyoruz.
Şarj Altyapısı Gelişimi
Kamusal şarj noktalarının sayısı 2023’te %40 artmış olup, hızlı şarj cihazlarının dağıtımında önemli bir artış gözlenmektedir. Yeterli kamusal şarj altyapısı, özellikle uzun mesafeli yolculuklar ve ağır hizmet araçları için büyüyen EV sayısını desteklemek için gereklidir. Bunun için de Raporda 2035 yılına kadar kamusal şarj noktalarının altı katına çıkması gerektiği ifade edilmektedir[11]. Ayrıca, elektrikli otobüs ve kamyonlar gibi ağır vasıta araçlarının yollarda artmasıyla, özel ve esnek şarj çözümlerine de ihtiyaç duyulacaktır.
Ülkemizde ise, 2023 yılı başında ülke çapında 3.081 olan şarj noktası sayısı ise 1 Nisan 2024 tarihi itibariyle 17.233’e yükselmiştir[12]. Ülkemizde soket başına düşen elektrikli araç sayısı 5,4 iken bu oran Avrupa ülkelerinde ortalama 13,75 olup, ülkemiz soket başına düşen elektrikli araç sayısı bakımından iyi durumda olduğunu söylemekte fayda var[13]. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (“EPDK”), Nisan 2024’te yayımlamış olduğu Elektrikli Araç ve Şarj İstasyonu Projeksiyonunda konuyu düşük orta ve yüksek olmak üzere üç farklı senaryo üzerinden çalışmış olup, EPDK’nın orta senaryosu uyarınca 2030 yılına gelindiğinde ülkemizdeki şarj noktası sayısının 142.824 olacağı beklenmektedir[14]. EV dönüşümünün sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için şarj altyapısı gelişiminin talebi karşılayacak şekilde yapılması olmazsa olmaz olup, ülkemizde 179 şarj ağı işletmecisi lisansı sahibi olduğu göz önüne alındığında yatırım için yeterli talep olduğu düşünülebilir.[15] Her ne kadar menzil kaygısı nedeniyle, talebin düşük olduğu kırsal bölgelerde şarj istasyonlarının yaygınlaştırılması bir problem olarak önümüzde durmakta ise de, EPDK’nın bu ve benzeri problemlere piyasa odaklı çözümler üreteceğini umut ediyoruz.
Bu noktada, EV sektörel gelişiminin sekteye uğramaması için belki de en önemli konulardan birisinin, araçların şarj imkânı ve tüketicilerin menzil kaygısının giderilmesi olduğunu belirtmekte fayda var. Problemin çözümünde iki husus ön plana çıkıyor. Birincisi, DC soket sayılarının arttırılması ki Mart 2024 itibariyle ülkemizdeki DC soket sayısı 5821’dir[16]. EPDK’nın projeksiyon çalışmasında DC soket sayısının düşük senaryoda dahi 2030 yılı itibariyle 25 binler seviyesine geleceği ön görülmektedir[17]. Diğer önemli husus ise, özellikle Türkiye gibi müstakil evlerin görece azınlık olduğu buna mukabil paylaşımlı ortak alanların söz konusu olduğu apartman, site vb. yerleşim alanlarının ise büyük çoğunluk olduğu ülkelerde, lokal yani belediye sınırları içinde şarj altyapısında büyük sıkıntılarla karşılaşılabiliyor. Bu problemleri aşabilen ülkelerde EV dönüşüm hız yavaşlamayacağını ancak bu problemlere efektif çözümler üretemeyen ülkelerde ise, EV Pazar payının belirli eşikleri geçmekte zorlanacağını ön görüyoruz.
Sonuç
Elektrikli araç pazarı, başta iklim değişikliği ile mücadele noktasında ülkelerin Paris Anlaşması ile vermiş olduğu taahhütler olmak üzere, destekleyici hükümet politikaları ve önemli endüstriyel yatırımlar ile büyük bir büyüme yaşamaktadır. Maliyetlerin düşmesi ile daha rekabetçi hale gelmekte olan EV’ler, altyapı gelişimi ve batarya malzeme fiyatları ile ilgili devam eden zorluklara rağmen artış göstermekte olması EV pazarının büyüme beklentilerini pozitif yapmaktadır. Bu büyüme eğilimi, teknolojik ilerlemeler, stratejik yatırımlar ve sürdürülebilir ulaşımı teşvik etmeyi amaçlayan kamu politikaları ile desteklenmektedir.
IEA’nın Raporu incelendiğinde e-mobilitenin geleceğinin oldukça parlak olduğu ve sektörün küresel karbon emisyonlarını azaltmada ve daha sürdürülebilir bir otomotiv sektörüne doğru ilerlemede önemli katkılar sağlamasının beklendiği görülmektedir. EV teknolojisi geliştikçe ve daha erişilebilir hale geldikçe, elektrikli araçların yaygın benimsenmesi ulaşımın geleceğini şekillendirmede kritik bir rol oynayacağına şüphe bulunmamaktadır. Bununla birlikte bahse konu dönüşümün, kaçınılmaz olarak başta sektörel düzenlemeler ve teşvikler olmak üzere ilgili hukuka olan ihtiyacı arttıracağını söyleyebiliriz. Son olarak, sektörün karşılaşacağı problemlerin ön görülerek gerekli düzenlemelerin zamanında yapılmasının sektörün gelişimi için olmazsa olmaz olduğunu yinelemekte fayda görüyoruz.
[1] Balcıoğlu Selçuk Ardıyok Keki Avukatlık Ortaklığı.
[2] Ardıyok, Ş., Bilgin G., Ödül Bitti, Şimdi Ceza Zamanı: Şarj İstasyonlarını İşgal Etmenin Bedeli…, https://www.rekabetregulasyon.com/odul-bitti-simdi-ceza-zamani-sarj-istasyonlarini-isgal-etmenin-bedeli/
[3] Köksal, E., Ardıyok, Ş., İkiler, B., “Türkiye’de Elektrikli Araçlar için Şarj Altyapısı Nasıl Yaygınlaşır?”,Ekonomi-tek, Volume 13, Number 1, 2024.
[4] IEA, Global EV Outlook, https://iea.blob.core.windows.net/assets/a9e3544b-0b12-4e15-b407-65f5c8ce1b5f/GlobalEVOutlook2024.pdf, Erişim Tarihi: 13.05.2024.
[5] IEA, Global EV Outlook 2024, s. 11.
[6] Age.
[7] AA Haber, Türkiye’de elektrikli araç satışları 2023’te 8 kattan fazla arttı, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/turkiyede-elektrikli-arac-satislari-2023te-8-kattan-fazla-artti-/3200718#:~:text=Elektrikli%20ara%C3%A7lar%C4%B1n%20toplam%20ara%C3%A7%20sat%C4%B1%C5%9Flar%C4%B1ndaki,de%20y%C3%BCzde%201%2C1%20olmu%C5%9Ftu, Erişim Tarihi: 17.05.2024.
[8] IEA, Global EV Outlook 2024, s. 11
[9] Age, s.12.
[10] Age, s. 12.
[11] Age, s. 14.
[12] EPDK, Elektrikli Araç ve Şarj İstasyonu Projeksiyonu: s.2, Nisan 2024, Ankara.
[13] Age.
[14] Age.
[15] EPDK, Şarj Ağı İşletmeci Lisansları, https://lisans.epdk.gov.tr/epvys-web/faces/pages/lisans/elektrikSarjAgiIsletmeci/elektrikSarjAgiIsletmeciOzetSorgula.xhtml, Erişim Tarihi: 27.05.2024.
[16] EPDK, Elektrikli Araç ve Şarj İstasyonu Projeksiyonu: s.3.
[17] Age.:
